معرفی قصر گل اندام - قصر چهل پله مربوط به دوره ساسانیان واقع در روستای تل گاو


مقدمه 

بهرام پنجم فرزند یزدگرد ملقب به بهرام گور، پادشاه نامدارساسانی ( فرمانروایی 439-421 م) محبوبیت فراوانی داشت. ایرانیان درزمان پادشاهی او درآسایش و عیش و رفاه به سر می بردند؛ بهرام گور که سرگذشت او در شاهنامه فردوسی و هفت پیکر نظامی بیان شده است و در داستان های بسیاری نیز درباره چالاکی او در جنگ و تیراندازی و عشق ورزی ها و شکارهای او نقل شده است که در ادبیات و در نقاشی های ایران نیز رواج و شهرت یافته و قرن ها ی متمادی زیور پرده های نقاشی و انواع منسوجات، سرامیک، جام های مینا، ظروف فلزی و سفالی بوده است. یکی از این داستان ها، داستان بهرام گور و همسر او " گل اندام" است. بنا به روایتی قلعه دختر بین فیروز آباد و شیراز باز مانده همان قصر بهرام گور است. اثر تاریخی قصر گل اندام، بیانگر ضرب المثل " کار نیکو كردن از پر کردن است" می باشد؛ و به راستی با تمرین و تکرار هر کار مشکلی آسان می شود. آمیختگی افسانه و تاریخ چیز تازه ای است و آن، واقعیت تاریخ است که در آغاز و پایان آمده است.

 معرفی اثر تاریخی: قصر گل اندام

 نوع اثر تاریخی:واقع در تپه

قدمت اثر تاریخی:دوره ساسانی 

در سال 1384 کلیه اقدامات ثبتی آن مهیا شده ولی هنوز در جلسه شورای ثبت در فهرست آثار ملی قرار نگرفته است.

 آدرس اثر تاریخی:استان: فارس، شهرستان : کازرون، شهر: بالاده،  روستای تل گاو

 موقعیت و ابعاد اثر:مختصات جغرافیایی: "77 ' 55 51 و عرض جغرافیایی "81 '15 29ارتفاع از سطح دریا: 919 متر ابعاد و اندازه: طول 90 متر، عرض: 35، ارتفاع: 20 متر، مساحت: 3000 متر مربع

وضعیت مالکیت: دولتی و در اختیار منابع طبیعی

 کاربری قبلی: مسکونی

پله های کنده شده در کوه از نمای نزدیک در پایین کوه رودخانه جره ( عکس)

 موقعیت طبیعی اثر: کازرون در مغرب شیراز ودر جلگه ای به طول 86 و عرض 90 کیلومتر قرار گرفته و فاصله آن تا شیراز 154، تا بوشهر 170، تا بهبهان از را پل فهلیان 224، تا اهواز 593 و نیز تا پایتخت 1060 کیلومتر است. این شهرستان از طرف شمال و شمال شرقی به شهرستان ممسنی و بهبهان، از شمال شرقی ومشرق به شهرستان شیراز، از جنوب و جنوب غربی به شهرستان برازجان و از جنوب شرقی به شهرستان فیروزآباد محدود است. در امتداد 51 درجه و 35 دقیقه از نصف النهار شرقی نسبت به رصدخانه " گرینویچ" و 29 درجه و 35 دقیقه عرض شمالی نسبت به خط استوا قرا گرفته و از سطح دریا 732 متر ارتفاع دارد. دمای این شهر حداکثر به 49 درجه بالای صفر و حداقل به 6 درجه زیر صفر می رسد و میانگین باران در سال های کم باران کمتر از 500 و سال های پر باران تقریباً 700 میلی متراست. ارتفاعات جنوبی از حاشیه غربی دشت ارژن می گذرد و ارتفاعات شمالی از کناره های رودخانه فهلیان و دامنه های جنوبی در ناحیه ماهور میلاتی گسترده شده است.

مشخصات اثرتپه: محوطه باستانی قصر گل اندام درجنوب روستای تل گاو بر روی صخره ای طبیعی واقع شده است. این اثر به لحاظ مختصات جغرافیایی در طول جغرافیایی "77 ' 5551 و عرض جغرافیایی "81 '15 29 واقع شده و 919 متر نسبت به سطح دریا ارتفاع دارد. این اثر بر روی کوه مشرف بر رودخانه بالاده قرار دارد. برای بالارفتن از کوه در جبهه غربی و جنوب غربی پلکان هایی درکوه تراشیده شده است. پلکان اصلی در جبهه جنوب غربی شامل 16 پلکان به ابعاد 15×40×110 سانتیمتر می باشد. پس از بالا آمدن از کوه از طریق این پلکان های سنگی به بنایی می رسیم که به قصر گل اندام شهرت دارد. تنها قسمت های باقی مانده از این بنا بخشی از ورودی بنا و تعدادی جرز و دیوار اتاق ها می باشد که بر جای مانده است. ورودی بنا در جبهه جنوبی بر بلندترین نقطه کوه می باشد. عرض ورودی باقی مانده 70 سانتیمتر ، ضخامت جرز 80 سانتیمتر و ارتفاع جرزهای باقی مانده 60 سانتیمتر می باشد. بعد از ورودی در سمت راست درگاه دیگری وجود دارد که به فضاهای داخلی بنا باز می شده است. بجز بقایای معماری مذکور سایر قسمت های این محوطه به صورت تلی از خاک بر روی کوه قابل مشاهده می باشد. متاسفانه در برخی قسمت ها توسط حفاران غیر مجاز گودال هایی ایجاد شده است که باعث نمایان شدن بخش هایی از دیوار بنا گردیده است. سفال های پراکنده بر روی این محوطه از نوع سفال های ساده با پوشش گلی به رنگ نخودی، قرمز و قهوه ای و از نوع سفال های شاخص دوره ساسانی می باشد. تپه دارای 90 متر طول، 35 متر عرض و 20 متر از زمین های کشاورزی ارتفاع دارد.

 ویژگی اثر: ویژگی این اثر باستانی موقعیت خاص آن است که بر روی صخره طبیعی و مشرف بر رودخانه واقع شده است. از دیگر ویژگی این اثر پلکان های سنگی می باشد که به شکل زیبایی در کوه تراشیده شده است. 

نوع بهره برداری اثر: در گذشته این اثر یک بنای مسکونی بوده است ولی در حال حاضر هیچ گونه استفاده ای از آن نمی شود.

 اقدامات انجام شده در مورد حریم اثر( حریم پیشنهادی): تا کنون اقدامی در خصوص تعیین حریم این اثر صورت نگرفته است. 

 موقعیت قصر گل اندام بر روی نقشه 520000/1 کازرون( نقشه)

پله های کنده شده در شمال غرب کوه جهت دسترسی به قصر گل اندام( عکس)

 توضیحات ضروری و اختصاصی اثر:

با توجه به عملیات معدن کاوی که در فاصله 2 کیلومتری جنوب این اثر در حال انجام است به منظور جلوگیری از هرگونه تخریب و تعرض تعیین حریم این اثر ضروری است.

 شرح وضعیت موجود خطرپذیری و دلایل آسیب های وارده:

مهم ترین عاملی که این اثر را تهدید می کند حفریاتی است که توسط حفاران غیر مجاز صورت می گیرد و باعث تخریب این محوطه باستانی شده است.

چهار طاقی بهرام گور متعلق به دوره ساسانی با سقف هلالی

مصالح به کار رفته در آن ملات، گچ، ساروج که در شمال شهر بالاده

درکنار رودخانه جره یا سر خون واقع شده است.

تاریخچه و وجه تسمیه اثر:

با توجه به سفال های به دست آمده از بررسی سطح این محوطه مربوط به دوره ساسانیان می باشد. در خصوص وجه تسمیه این اثر و نام روستا درکتب تاریخی و نزد اقوال عمومی داستانی وجود دارد كه به احتمال بسيار زيادي نام روستا از اين داستان كرفته شده است از پیران قدیمی شنیده ایم: بهرام گور در استان فارس حوالی کازرون و فیروزآباد، هفت قصر بنا کرده است که آثار آنها هنوز باقی است. بهرام گور علاقه زیادی به شکار داشت و در تیراندازی دست توانایی داشت. روزی بهرام با همسرش " گل اندام" که بسیار مورد توجه اوست و در وقت شکار همیشه با بهرام است، به شکار می رود و از گل اندام می خواهد که این دفعه گوری با میلو نظر او شکار کند، گل اندام که دختری بسیار زیبا است، شیوه ای را در شکار به بهرام پیشنهاد می کند که درآغاز ناممکن به نظر می رسد.

که در هفت پیکر نظامی ، بدین ترتیب است: 

گفت باید که رخ برافروزی پس این گور در سمش دوزی

بهرام نیز می پذیرد و گوری رابه آن گویند که گل اندام گفته بود شکار می کند، لیکن گل اندام به جای آن که زبان به ستایش از شاه بگشاید، سخنی می گوید که خاطر شاه از آن آزرده می شود. گل اندام می گوید: " کار نیکو کردن از پر کردن است"مهارت و چیره دستی شاه نتیجه تجربه درازمدت است. بهرام با خشم گفت: تو بر من سخت گرفتی وخواستی ناتوانی مرا آشکار کنی و حالا که موفق شدم مرا تحقیر می کنی! ( بهرام وزیری داشت عال و دانا که همیشه همراه بهرام بود.) بهرام به وزیرش دستور داد او را بکشند. وزیر او را برد. گل اندام به وزیر گفت: ای وزیر مرا نکش روزی بهرام پشیمان می شود.

وزیر از کشتن او خودداری می کند و او را به روستای تل گاو که متعلق به خودش است می برد و پیراهن او را به خون گوسفند آغشته کرده و به نظر بهرام می رساند.قصر وزیر در بالای تپه ای طبیعی واقع شده بود و اتفاقاً همان روز ماده گاوی در آن جا زاییده بود. گل اندام هر روز گوساله نواز را به دوش می گرفت و از چهل پله قصر به پایین برای چرا وسپس بالا می برد. هر روز این کار را می کرد تا گوساله، گاو قوی هیکلی شد. بعد از شش سال گل اندام به وزیر گفت: ای وزیر تدبیری کن تا شاه به این حوالی به جهت شکار بیاید. وزیر فکری کردو بهرام را به قصر چهل پله دعوت کرد. گل اندام از سلیقه وذوق برای پذیرایی چیزی کم نگذاشت و شاه وارد باغی که در دامنه این تپه بود، شد. وقتی بالای تپه نگاه کردو بلندی آن را دید با تعجب از وزیر پرسید: چطور مرد شصت ساله ای چون تو به قصر خود رفت وآمد می کند؟

وزیر جواب داد: من که مردی قوی هستم و چیز مهمی نیست؛ ولی در اینجا زنی هست که گاوی به بزرگی یک فیل به گردن می گیرد و بدون درنگ از این پله ها بالا و پایین می برد. بهرام گفت: این باور کردنی نیست. وزیر به گل اندام که در همان نزدیکی بود؛ اشاره کرد و به این ترتیب گاو را به دوش گرفت و از پله ها بالا برد. وقتی به بالا رسید به شاه گفت: این گاو را من از پله آوردم. آیا کسی از لشکریان شما می تواند پایین بیاورد؟! شاه فکر کرد و گفت: این عمل از روی قوت و زورمندی نیست؛ بلکه به واسطه تعلیم و ورزش است.

شاه گفت: این نه زورمندی است بلکه تعلیم کرده ای ز نخست

گل اندام گفت: چیز عجیبی است. پس من کار و هنری ندارم و فقط تمرین و ورزش است. ولی شاه گور خری را با تیر می زند و کسی حق ندارد نام ورزش و تعلیم را بیاورد.

گفت به شه غرامتی ست عظیم

گاو تعلیم و گور بی تعلیم 

من که گاوی برآورم به بام 

جز به تعلیم برنیاورم نام 

چه سبب چون زنی تو گوری خرد

نام تعلیم کس نیارد برد

بهرام گل اندام را شناخت و پرده از چهره او برداشت و او را نوازش کرد و به وزیر انعام فراوان و خلعت داد.

منابع و ماخذ:

1- نظامی " هفت پیکر" تهران، چاپ شرق، چاپ دوم 1334

2- زرین کوب، عبدالحسین، پیر گنجه در جستجوی نا کجا آباد. انتشارات کن، چاپ دوم1374

3- کتاب فرهنگ نامه امثال و حکم ایرانی، تالیف امین خضرانی( واله)، انتشارات نوید شیراز 1382

4- با همکاری بخش محترم مرکز سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس

| نویسنده ؛  احسان مرادی در جمعه 7 آبان1389

منبع ؛ وبلاگ زادگاه قصر گل اندام