شب یلدا و تاریخچه و فلسفه ی شب چله در جشن ایران ( تل گاوشهر)
از زمانهای قدیم، مردمان ایرانی و بسیاری از جوامع دیگر، در آغاز فصل زمستان مراسمی را جشن می گیرند که در میان اقوام گوناگون، نام‌های مختلفی دارد…
در ایران و سرزمین‌های هم‌فرهنگ همسایه، از شب آغاز زمستان با نام «شب چله» یا «شب یلدا» نام می‌برند؛ که همزمان با شب انقلاب زمستانی میباشد. شب یلدا شبی بیادماندنی برای ایرانیان میباشد…
گرچه امروزه بعضی به اشتباه بر این باورند که مراسم شب چله برای رفع نحوست بلندترین شب سال برگزار میگردد؛ اما می‌دانیم که در باورهای کهن ایرانی هیچ روز و شبی، نحس و بد یمن، شناخته نمی‌شده است. (جشن شب چله، مانند بسیاری از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد.)
خورشید در حرکت سالانه خود، در آخر پاییز، به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد؛ که موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی شب میگردد. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید بار دیگر بسوی شمال شرقی باز میگردد که نتیجه آن افزایش روشنایی روز و کاهش شب است. (به تعبیر دیگر، در شش‌ماهه آغاز تابستان تا آغاز زمستان، در هر شبانه‌روز خورشید کمی پایین‌تر از محل پیشین خود در افق طلوع میکند تا در نهایت در آغاز زمستان به پایین‌ترین حد جنوبی خود با فاصله ۵/۲۳ درجه از شرق یا نقطه اعتدالین برسد.)
در گذشته، آیین‌هایی در این زمان برگزار می‌شده است که یکی از آنها جشنی شبانه و بیداری تا صبح و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است. جشنی که از لازمه‌های آن، حضور کهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز بوده است، و همچنین خوراکی‌های فراوان برای بیداری درازمدت که همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند…
بسیاری از ادیان نیز به شب چله مفهومی دینی دادند. در آیین میتـرا (و بعدها با نام کیش مهر)، نخستین روز زمستان به نام «خوره روز» (خورشید روز)، روز تولد مهر و نخستین روز سال نو بشمار می‌آمده است و امروزه کارکرد خود را در تقویم میلادی که ادامه گاهشماری میترایی میباشد و حدود چهارصد سال پس از مبدأ میلادی به وجود آمده؛ ادامه می‌دهد. فرقه‌های گوناگون عیسوی، با تفاوت‌هایی، زادروز مسیح را در یکی از روزهای نزدیک به انقلاب زمستانی می‌دانند و همچنین جشن سال نو و کریسمس را همچون تقویم کهن سیستانی در همین هنگام برگزار می‌نمایند…
بطور معمول، در شب یلدا رسم بر این است که صاحب‌خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فامیل می‌دهد. سپس هر یک از میهمانان نیت کرده و بزرگِ مجلس، این جمله را می‌گوید و تفعلی به گنجینه حافظ می‌زند: «ای حافظِ شیرازی/ تو محرم هر رازی/ بر ما نظر اندازی/ قسم به قرآن مجیدی که در سینه داری…» یا هر چیزی شبیه به این. این رسم یکی از رسوم پرطرفدار شب یلدا میباشد؛ که امروزه با فن‌آوری روز نیز به‌روز شده. به طوری که در بعضی خانواده‌ها به جای کتاب حافظ، از فال‌نامه، نرم‌افزار تفعل مجازی در رایانه، پایگاه‌های اینترنتی ویژه فال، نرم‌افزارهای ویژه تلفن همراه، سامانه پیام کوتاه یا پیامک و… برای انجام این رسم استفاده می‌نمایند که سرگرمی خوبی برای خانواده‌ها در این شب بلند سال میباشد…
«فلسفه خوراکی‌های شب یلدا»
جشن شب یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شبنشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار میگردد. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی میباشند. در شب یلدا هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ رسم میباشد. (حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده‌گویی می‌کنند.)
یلدای ایرانی، شبی که خورشید از نو زاده می‌شود
یلدا در افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی حدیث میلاد عشق میباشد؛ که هر سال در «خرم روز» تکرار میگردد. ماه دلداده مهر است و این هر دو سر بر کار خود دارند که زمان کار ماه شب است و مهر روزها بر می‌آید. ماه بر آن است که سحرگاه، راه بر مهر ببندد و با او در آمیزد، اما همیشه در خواب می‌ماند و روز فرا می‌رسد که ماه را در آن راهی نیست. سرانجام ماه تدبیری می‌اندیشد و ستاره ای را اجیر میکند، ستاره ای که اگر به آسمان نگاه کنی همیشه کنار ماه قرار دارد و عاقبت نیمه شبی ستاره، ماه را بیدار میکند و خبر نزدیک شدن خورشید را به او می‌دهد…
ماه به استقبال مهر می‌رود و راز دل می‌گوید و دلبری میکند و مهر را از رفتن باز می‌دارد. در چنین زمانی است که خورشید و ماه کار خود را فراموش می‌کنند و عاشقی پیشه می‌کنند و مهر دیر بر می‌آید و این شب، «یلدا» نام می‌گیرد. از آن زمان هر سال مهر و ماه تنها یک شب به دیدار یکدیگر می‌رسند و هر سال را فقط یک شب بلند و سیاه و طولانی است که همانا شب یلداست…
در زمان ابوریحان بیرونی به دی ماه، «خور ماه» (خورشید ماه) نیز می‌گفتند که نخستین روز آن خرم روز نام داشت و ماهی بود که آیین‌های بسیاری در آن برگزار می‌شد. از آن جا که خرم روز، نخستین روز دی ماه، بلندترین شب سال را پشت سر دارد پیوند آن با خورشید معنایی عمیق پیدا میکند. ازپس بلندترین شب سال که یلدا نامیده می‌شود خورشید از نو زاده می‌شود و طبیعت دوباره آهنگ زندگی ساز میکند و خرمی جهان را فرا می‌گیرد.
شب یلدا فقط دور هم‌نشینی و مرور خاطره‌ها نیست، علاوه بر آداب و رسوم فوق شامل رسوم تغذیه‌ای خاص خود نیز میباشد.
در ایران باستان برای دی ماه چهار جشن بود، که شامل روزهای اول، هشتم، پانزدهم و بیست و سوم این ماه بود. اما امروزه ایرانیان تنها نخستین روز دی ماه، یعنی طولانی ترین شب اول زمستان را که آخرین شب پاییز، پایان قوس و آغاز جدی است- جشن می‌گیرند…
جشن یلدا در ایران امروز
گذشتگان اعتقاد داشتند، که در این شب فرشته بدی‌ها (اهریمن) با فرشته خوبی‌ها (امشاسپندان) به جنگ می‌پردازد و در این نبرد طولانی فرشته خوبی‌ها اهریمن را شکست می‌دهد و صبح، پس از زاده شدن دوباره خورشید (پیروزی روشنایی بر تاریکی) آغاز میگردد…
اما شب یلدا فقط دور هم‌نشینی و مرور خاطره‌ها نیست، علاوه بر آداب و رسوم فوق شامل رسوم تغذیه‌ای خاص خود نیز است…
انتخاب کردن مواد غذایی خاصی از بین سایر مواد غذایی و تأکید برقرار دادن این مواد غذایی بر سر سفره شب یلدا نه تنها یک رسم، بلکه نکات تغذیه ای خاصی را بدنبال دارد، که در اینجا به این نکات می‌پردازیم:
هنـــدوانـــــه
یکی از ارکان سفره شب یلدا، میوه هندوانه میباشد که همیشه به شیوه‌های جذابی تزیین می‌شود، اما چرا هندوانه؟
دور هم بودن در شب یلدا و انجام صله رحم، موجب افزایش صمیمیت و محبت در نزد اعضای خانواده
هندوانه یادآور گرمای تابستان و حرارت است. باور بر این است، اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید در سراسر زمستان طولانی، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد و این باور، با خواص هندوانه که سرشار از ویتامین های A و B و C میباشد مطابقت دارد…
انــار
این میوه در سفره شب یلدا نماد شادی و زایش میباشد. انار میوه‌ای که از قدیم از آن به عنوان میوه‌ای خون ساز نام میبردند. به افرادی که رنگی مهتابی و از نظر جثه رنجور بودند، توصیه می‌شد که آب انار بنوشند…
آجیـل
آجیل شب یلدا شامل پسته، بادام، گردو، فندق و در بعضی مناطق کشور از میوه های خشک نیز به عنوان آجیل شب یلدا استفاده می‌شود. آجیل به عنوان سالم‌ترین تنقلات شناخته شده و دارای فیبر بالاست که در درمان یبوست، چاقی، انواع سرطان‌ها از جمله سرطان معده و روده بسیار مؤثر است.
*در پایان، ذکر این نکته نیز بسیار مهم میباشد، که دور هم بودن در شب یلدا و انجام صله رحم، موجب افزایش صمیمیت و محبت در نزد اعضای خانواده، رفع کدورتها و در نتیجه ایجاد یک حس و حال مثبت در مغز و روح انسان می‌شود، پس شب یلدا تنها طولانی‌ترین شب سال نخواهد بود بلکه می‌توان از آن به عنوان یک شب با خواص روحی و تغذیه‌ای فراوان نام ببریم…
منبع: همشهری - تهیه و تنظیم: خوش روزگار
این وبلاگ برای معرفی تل گاو ؛ شهرفرهنگی ،باستانی و تاریخی دوره ی ساسانی وزادگاه و شهر ییلاقی بزرگمهر دانشمند و صدر اعظم آن دوره از تاریخ ایران ، که هم اکنون به صورت یک روستا اما با مردمانی اصیل و نجیب وبا فرهنگ می باشد، ایجاد شده است .لذا از همه کسانی که از لحاظ تاریخی اطلاعات مستند وعلمی در این باره دارند، دعوت به همکاری می نماییم.موضوعات دیگر موضوع این وبلاگ ، موضوعات علمی ، فرهنگی،اجتماعی،تاریخی، پژوهشی ، فرهنگ عامه و اجتماعی واخلاقی مرتبط با تل گاو و حوزه ی تاریخ ، فرهنگ وتمدن ایران باستان (قبل از اسلام وبعد از آن )ومعاصر می باشد.